Gaziantep Türk-İslam Mimarisi

Alper ALTIN

Gaziantep Türk-İslam Mimarisi

2025

Abstract

Osmanlı Dönemi öncesine kadar; gerek Müslüman, gerekse gayrimüslim devletler arasında sürekli el değiştiren Gaziantep şehri, Osmanlı dönemi ile birlikte bayındır bir hale gelmiştir. Kent, genelde devletlerin sınır şehri olarak kalmış, Osmanlı döneminde istikrarın sağlanmasıyla birlikte, gelişerek önem kazanmıştır. Gaziantep’in gelişmesi ve zenginleşmesi, mimari eserlere doğrudan etki etmiş, özellikle il merkezinin cami, medrese, han, hamam gibi yapılarla donatılmasına mahal vermiştir. Gaziantep Türk-İslam Mimarisi adlı tezimizde, Gaziantep il merkezi, ilçeleri ve köylerinde yer alan, Türk-İslam mimari eserleri incelenmeye çalışılmıştır. Osmanlı dönemi öncesindeki eserlerin çoğunun tarihi, net olarak bilinmemektedir. Gaziantep’teki en erken tarihli yapının Hz. Ömer dönemine kadar gittiği söylense de bu gerçekle pek bağdaşmamaktadır. İncelediğimiz yapıların tarih aralığı, 12. yy.’la 20. yy.’ın ilk çeyreği arasındadır. Bu geniş zaman diliminde konumuz kapsamındaki 115 eserden; 42’si cami, 6’sı mescit, 1’i zaviye, 1’i imaret, 2’si medrese, 2’si mektep, 6’sı türbe, 11’i hamam, 7’si çeşme, 6’sı kastel, 7’si köprü, 21’i han, 2’si bedesten 1’i kaledir. Özgünlüğünü büyük ölçüde koruyarak gelen 115 yapının yanı sıra, çeşitli sebeplerle tamamen ortadan kaldırılmış veya orijinalliği tamamen kaybetmiş bir o kadar da yapı bulunmaktadır. Yapıların günümüze gelememesinin sebepleri arasında; deprem, yangın gibi doğal afetler; bilinçsiz onarımlar ve rant uğruna bilinçli şekilde yıkımları sayabiliriz. Bunların yanında, kuşkusuz en büyük sebep ise Gaziantep’in Kurtuluş Harbi’dir. Mimari eserlerin büyük çoğunluğu bu harpte yara almış veya yıkılmıştır. Şehrin çeşitli yerlerindeki bazı mimari eserlerde, hala savaşın izlerini görmek mümkündür. Mimari eserler, günümüzde bu izleri gazilik nişanı olarak gururla taşımaktadır. İslam’ın Anadolu’ya yayılmasıyla birlikte, bölgeyi elinde tutan Zengiler, Eyyubiler ve Memlukler; hem Güneydoğu Anadolu bölgesinin bir kısmında, hem de Gaziantep’te bir takım mimari miraslar bırakmıştır. Bu devletlerden kalan miras, bölgedeki Beylikler ve Osmanlı mimari eserlerini de etkilemiş ve yörede şahsına münhasır bir üslup oluşmuştur. Payitaht’tan uzak olan Gaziantep’te, doğrudan Osmanlı etkisiyle yapılmış mimari eser, bir elin parmaklarını geçmez. Gaziantep’in kendine özgü üslubu, her yapı türünde kendini göstermektedir. Elbette bunda Gaziantep’in yerel banilerinin, mimarlarının ve ustalarının da katkıları vardır. Bu çalışmamız ile Gaziantep’in maddi kültürel değerlerine ve mimari mirasının zenginliğine bir nebze katkı sağladığımız inancındayız. Yapıların birçoğunun tarihi, banisi, mimarı ve ustası bilinmemektedir. Buna rağmen elimizden geldiğince, elde ettiğimiz veriler ışığında, yapılar değerlendirilmeye ve tarihlendirilmeye çalışılmıştır. Şüphesiz ilerde bulunacak yeni verilerle birlikte, karanlık olan bilgiler aydınlığa kavuşacaktır. Bu uğurda gelecek araştırmacılara, küçük de olsa bir katkımız olacağı inancıyla çalışmamızı sunuyoruz.

Kazan tarihi konusunda, özellikle Hanlık dö-nemi ile ilgili bir araştırma yapılmak istenildi-ğinde, öncelikle kaynakların kıtlığı ve döneme ait günümüze ulaşan önemli bir kaynak bulunmadığı bilgisine ulaşılır. Tatar el yazmalarının akıbeti be-lirsizdir. Kazan üniversitelerinde bulunan arşivler henüz gün yüzüne çıkarılmış değildir. Rusların Kazan'ı işgali sırasında yapılan yağma ve tahribat, bugün araştırmacıları dönem hakkında daha zi-yade ikinci el kaynaklar ve Rus kaynakları aracı-lığıyla bilgi edinmeye mecbur bırakmıştır. Arkeo-lojik araştırmalar ile yapısal malzemeler ve yapım teknikleri gibi birçok değerli bilgiye son yıllarda ulaşılmaktadır. ÖZET Bir Türk-İslâm şehri olarak İdil-Ural havzasının merkezinde, Sibirya ve Orta Asya'ya ulaşım yollarına hâkim bir ko-numda bulunan Kazan, kısa sürede hem ekonomik çekim alanı hem de bu havzada asırlar boyu süren kültürel etkileşime dayalı rafine bir şehir kültürünün mekânı olmuştur. Kısa sürede özgün bir İslâm mimari sentezi içinde camiler, medreseler ve sarayların inşa edildiği şehir, 1552' deki Rus işgaline kadar bu etkileşim kuşağının merkez şehri olma özelliğini koru-muştur. Ruslar Kazan'ı alarak şehri yerle bir etmiş, tarih sahnesinden hanlığı adeta silmek istemişlerdir. Kazan Hanlığı'nın Ruslar tarafından işgal edilmesi gerek doğu gerekse batıda bulunan Türk kavimleri için de bir dönüm noktası olmuştur. Rusya'nın doğuya açılmasının önündeki ilk engel olan Kazan Hanlığı'nın düşmesi, Rusların Karadeniz, Kafkaslar yönünde ilerleyerek Osmanlı Devleti'nin en güçlü düşmanlarından biri haline gelmesine neden olmuştur. O dönemde Kazan Han-lığı'nın düşmesi sonucunda Rus Çarlığı hemen hemen bugünkü Rusya topraklarına ulaşmıştır. ABSTRACT Kazan as a Turkish-Islamic city, at the centre of Volga-Ural catchment basin and dominant over Siberian and Middle Asian roads has been the home of a refined urban culture as a result of century-long cultural interaction in its area as well as an economic centre of attraction. Before long, mosques, madrasahs and palaces were built creating an Islamic architecture synthesis, making the city centre of this interactional trend until the Russian occupation in 1552. As Russians took control of the city, they brought the city to ground determined to wipe the Khanate off the map. The occupation of Kazan Khanate by the Russians has been a turning point for Turkish peoples both in East and West. As the first obsticle for spreading into east, the fall of Kazan Khanate made the way to Russians advancing towards the Black Sea and Caucasus therefore becoming one of the most powerful enemies of the Ottoman Empire. With the fall of the Kazan Khanate at the time, Russian Tsardom more or less reached the borders of the Russian Federation today.

Özkent Kırgızistan’ın güneybatısında Özbekistan sınırına yakın bir bölgede Karederya’nın sağ tarafında yer almaktadır. Günümüz Kırgız Türkçesi’nde Özgön, Uzgen olarak yaşayan şehrin adı İslam tarihi kaynaklarında Yüzkent, veya Özcent şeklinde geçmektedir. Özkent’in içinde bulunduğu Fergana havzası tarihin ilk dönemlerinden itibaren Türkistan coğrafyasının en önemli bölgelerinden biri olmuştur. Konumuz açısından baktığımızda İslam coğrafyacısı İdrisî, Özkent’in büyük ve mâmur bir şehir olduğunu, Türklerin ticaret yeri sayıldığını, surlarla çevrili olup dört kapısının, çarşı ve camisinin bulunduğunu belirtir. Yâkût el-Hamevî ise Özkent’i Fergana bölgesinin dârülharbe en yakın sınır şehri olduğunu, bir kalesi ve birçok kapısı olan şehrin surlarla çevrili, akarsuları ve bahçeleri bol bir şehir olduğundan bahseder. Kaynaklara göre Özkent, 1046-47’de Batı Karahanlı Devleti’nin ilk başkenti olmuştur. Şehirde XII-XIV. Yüzyıllara ait pek çok mezar taşlarından ve bazı binalardan bahsedilse de biz bildirimizde günümüze de ulaşmış Özkent Türbeleri olarak bilinen birbirine bitişik olarak inşa edilmiş üç türbe ile Özkent Minaresi’nden bahsedeceğiz ve bunların Türk İslam sanatı ve mimarisindeki önemlerini ortaya koymaya çalışacağız. Özkent Türbeleri, Özkent (Uzgen) şehir meydanının güney doğu köşesinde yer almaktadır. Orta Türbe 1012-1013, Kuzey Türbe 1152 ve Güney Türbe 1187 yılında inşa edilmiştir. Orta Türbe, Nasır bin Ali ve Kuzey Türbe, Celaleddin Hüseyin için yaptırılmıştır. Türbeler, Karahanlılar döneminin taç kapılı türbeleri arasında yer alırlar ve plan açısından benzerlik gösterirler. Her üçü de kare planlı ve kubbeli yapılardır. Kubbelerine geçişlerde tromp kullanılmıştır. Köşeleri yuvarlatılmış silindir bölümler cephelerini sınırlandırır. Özkent Türbeleri süslemeleri bakımından oldukça önemli ve dikkat çekicidir. Türbelerin iç ve dışları da tezyin edilmiş olmakla birlikte, ön cephelerindeki tezyini unsurlar daha ağır basmaktadır. Türbelerin süsleme programında bitkisel motifler de kullanılmakla birlikte, geometrik motifler daha geniş yer tutar. Süslemelerde daha ziyade alçı ve tuğla kullanılmıştır. Ancak, Kuzey türbede alçı ve tuğlanın yanında çini malzeme de rastlanılmaktadır. Bu türbedeki çini, portal alınlığının ortasında kemerin en sivri noktasının üstünde küçük bir parçadan ibarettir. Güney türbe, süslemeleri bakımından gelişmiş bir örnektir. Türbenin taç kapısı ve sırsız terrakota üzerine yazılmış yazıları, aynı usulle yapılmış terrakota süsleme plakaları yeni bir uygulamanın önemli bir örneğini oluşturur. Türbelerin bu süslemeleri bildirimizde önemli bir yer tutacaktır. Ayrıca yine bildirimizde Özkent Minaresi ve süslemeleri de detaylı bir şekilde değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Kırgızistan, Özgen, Karahanlılar, Türbe, Minare, Türk-İslâm Sanatı. Түрк-ислам искусствосунда өзгөн мунарасы менен күмбөзүнүн ордунун маанилүүлүгү Аннотация Өзгөн шаары Кыргызстандын түштүк-батыш тарабында жайгашып, Өзбекстанга жакын чек арадагы аймакта Кара дарыянын оң жагындан орун алат. Учурда кыргыз тилинде Өзгөн деп аталышы Ислам булактарында Йүзкен жана Өзжент деп берилет. Өзгөн аймагындагы Фергана суу сактагычынын тарыхы алгачкы доордон баштап эле Түркистан географиясынын эң маанилүү аймагынан болгон. Ислам географиясына көз салсак Идрисий Өзгөндүн эң чоң архитектуралык шаары эсептелип, түрктөрдүн соода- сатык борбору катары кызмат кылган. Айланасы дубалдар менен курчалып, анын төрт эшиги базарлар жана мечиттери болгонун тастыктап турат. Якут Элхамевий болсо, Өзгөндүн Фергана аймагына эң жакын жайгашкан Дарул- Харбе шаары болгон. Ал шаар дубалдар менен курчалган Мунара жайгашып, анын бир * Prof. Dr., Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, abdulkadirdundar@yahoo.com «Али бин Осмон ал-Оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары 582 канча дарбазалары болгон . Айланасында агын суулары, бактарга бай шаар экенинен көосөтүп турат. Тарых булактарыбызга таянсак, Өзгөн шаары 1046-1047-жылдары Батыш Караханийлердин алгачкы борбор шаары болгон. Бул шаар 12-14-кылымдарга тийешелүү бир канча мазар таштарынан жана кээбир курулуштардан сөз кылса да, азыркы учурга келип жеткен Өзгөн мүрзөсү менен катарлаш курулган үч күмбөз жана Өзгөн Мунарасынан сөз кылабыз жана алардын Түрк Ислам искусствосундагы архитектурасынын маанилүүлүгүн билдирүүгө аракет жасайбыз. Өзгөн күмбөздөрү- Өзгөн шаарынын түштүк-чыгышынын четинде жайгашкан. Ортодо жайгашкан күмбөз 1012-1013-жылы, түндүк тарабындагы күмбөз 1152-жылы, ал эми түштүк күмбөзү болсо 1187-жылы курулган. Ортодогу күмбөз Насыр бин Алиге, түндүк тарабындагы мүрзө болсо, Жалалиддин Хузайнга арналып жасалган. Күмбөздөр Караханийлердин доорунда падыша эшиктүү мүрзөлөрдүн ичинде орун алат жана курулуш абалы жагынан окшошот. Үчөө тең чарчы түрдө пландаштырылган жана учтуу жасалган. Учтары тегеретилип, цилиндир формасында чегилген. Өзгөн мүрзөлөрү кооздолуусу жагынан маңыздуу жана көнүлдү өзүнө тарттырат. Мүрзөлөрдүн ичи-сырты да жасалалгаланып, алдынкы бөлүгүндөгү элеменеттер басымдуу. Мүрзөлөрдүн жасалгалоосунда табигый мотивтер колдонуу менен геометриялык мотивтер өзгөчө орунду ээлейт. Курулушунда цемент жана кирпич менен бирге Кытай өндүрүштөрү да колдонулган. Ачкыч сөздөр: Кыргызстан, Өзгөн, Караханийлер, күмбөз мунара, Түрк-ислам искусствосу. The Importance of Ozkent Tombs and Minaret in Turkish Islamic Arts and Architecture Abstract Ozkent is located on the right side of Kyrgyzstan in a region close to the Uzbekistan border in Southwest Kyrgyzstan. Nowadays Kyrgyz Turkish, the name of the city living as Ozgon, Uzgen is known as Yüzkent, or Ozcent in Islamic historical sources. The Fergana basin, in which Ozkent is located, has been one of the most important regions of Turkistan geography since the first periods of history. When we look at the subject, Idrisi of the Islamic geographer states that Ozkent is a big and flourishing city, that the Turks are considered as commercial places, that the four gates are surrounded by ramparts and that there are markets and mosques. Yakut Al-Hamevi mentions that Ozkent is the nearest border city of the Ferghana region which is in the war, and that the city with a castle and many gates is a city surrounded by ramparts, with lots of streams and gardens. According to sources, Ozkent was the first capital of the Western Karakhanid state in 1046-47. The city which was in 12-14. centuries, although many tombstones and some buildings are mentioned, we will talk about the three tombs of Ozkent, which have been built together, known as the tombs of Ozkent, and the minaret of Ozkent, which have survived to the present day, and try to show their importance in Turkish Islamic Art and architecture. Ozkent tombs are located in the south east corner of Ozkent (Uzgen) city square. The Middle tomb was built in 1012-1013, North tomb 1152 and South tomb 1187. The Middle tomb, Nasser bin Ali and the North tomb, was built for Jalaluddin Huseyin. Tombs are among the crown gate of the Karahanids period and are similar in plan. All three are square and domed structures. Tromp was used in the transition to the domes. Rounded corners limit the front of cylinder sections. Ozkent tombs are very important and remarkable in terms of decorations. The interior and exterior of the tombs are decorated also the decorated elements on the front side are so attractive. Although plantal motifs are also used in the ornaments of the tombs, geometric motifs occupy a wider space. Plaster and brick were mostly used in decorations. However, in the north tomb, tile material is also found alongside plaster and brick. The tile in this tomb consists of a small piece above the sharpest point of the arch in the middle of the portal pediment. The south tomb is an example of an advanced decoration. The inscriptions of the tomb on the crown gate and unglazed terracotta are an important example of a new application of terracotta ornamentation plates. These decorations of the tombs will be important in our Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri 583 notification. In addition, Ozkent Minaret and its decorations will be evaluated in detail in our notification. Keywords: Kyrgyzstan, Ozkent, Karakhanids, Tombs, Minaret, Turkish Islamic Arts.

Gaziantep Türk-İslam Mimarisi

Sign up for access to the world's latest research

Abstract

Related papers